Ο εθναπόστολος Κοσμάς ο Αιτωλός.
Ο Άγιος Κοσμάς γεννήθηκε το έτος 1714, από ευσεβείς γονείς, στο χωριό Μέγα Δένδρον της Αιτωλίας, με βαπτιστικό όνομα Κώνστας.
Μαθήτευσε στα διδασκαλεία της Παρνασσίδας και της Ναυπακτίας πλάι σε ονομαστούς ιεροδιδασκάλους.
Το 1749 πήγε στην Αθωνιάδα Σχολή του Αγίου Όρους, όπου έκανε σπουδές ανωτέρου επιπέδου στη θεολογία και τη φιλοσοφία. Εκεί υπήρξε μοναχός για δύο περίπου χρόνια στη Μονή Φιλοθέου του Αγίου Όρους.
Το 1759 εγκατέλειψε το μοναστήρι και με εντολή του Πατριάρχη Σεραφείμ ξεκίνησε τις περιοδείες του στη Δυτική και Βόρεια Ελλάδα και την Ήπειρο, προκειμένου να αντιμετωπίσει τον αυξανόμενο τότε εξισλαμισμό των Χριστιανών.
Η περιοδεία του Πατροκοσμά στην Καστοριά.
Σύμφωνα με τις γραπτές πηγές και την τοπική προφορική παράδοση, επισκέφθηκε ιεραποστολικά την πόλη της Καστοριάς, όπου κήρυξε στους ευσεβείς κατοίκους της κάτω από μια μουριά, η οποία βρισκόταν στο προαύλιο τού τότε ιερού ναού Αγίου Ανδρέα Ντολτσού και νυν Αγίου Ανδρέα και Αγίου Κοσμά του Αιτωλού.
Επίσης, κήρυξε σε τοποθεσίες περιφερειακά του Άργους Ορεστικού, καθώς και στα χωριά Δισπηλιό, Κλεισούρα, Ιεροπηγή, την Μονή Αγίων Αναργύρων, Γέρμας και Παλαιό Κωσταράζι.
Η επίσκεψη του Αγίου στο Παλαιό Κωσταράζι και η προφητεία της καταστροφής του.
Ο Ισαπόστολος επισκέφτηκε το γειτονικό χωριό του Γέρμα τη χρονική περίοδο 1775 – 1777. Αφού κύρηξε ξανά στους κατοίκους και θεράπευσε αρκετούς ασθενείς, αναχώρησε προς το Κωσταράζι.
Σύμφωνα με την προφορική τοπική παράδοση, ο Άγιος στην επίσκεψή του στο Κωσταράζι στην διάρκεια της τέταρτης περιοδείας του, κατά τη διάρκεια του κυρήγματος ενώπιων των κατοίκων, προφήτευσε την ημέρα του ολοκαυτώματος του χωριού.
Σύμφωνα πάντα με τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, οι οποίες πέρασαν από γενιά σε γενιά και είναι γνώστες μέχρι και σήμερα, ο Άγιος χαρακτήρισε ως ''καημένα βουνά'' την τοποθεσία του χωριού και συνέχισε λέγοντας...
''Θα πλησιάσουν δύο εχθρικά στρατεύματα. Το ένα από επάνω και το άλλο από κάτω. Να παρακαλάτε να φθάσει πρώτο αυτό που θα 'ρθει από κάτω, γιατί εάν προλάβει να ρθει το άλλο από πάνω θα καταστραφείτε.''
166 χρόνια αργότερα, αυτή η προρρήση θα επαληθευτεί. Το 1943 στο Κωσταράζι θα εισβάλουν δυο γερμανικά αποσπάσματα του κατοχικού στρατού.
Πρώτο θα εισέλθει απόσπασμα 200 στρατιωτών υπό του Λοχία της Στρατιωτικής Χωροφυλακής Μίχαελ Έμπνερ προερχόμενο από την πόλη της Καστοριάς. (Πάνω στράτευμα)
Δεύτερη κατά σειρά θα εισέλθει διλοχία SS με επικεφαλής πιθανώς, ακόμη και τον ίδιο Ταγματάρχης Γκύντερ Όρτμαν, διοικητής του 3ου Τάγματος του 7ου Συντάγματος SS, προερχόμενη από τη Σιάτιστα όπου και έδρευε. (Κάτω στράτευμα)
Κατά το στρατιωτικό ναζιστικό δίκαιο της εποχής, η κυριότητα της περιοχής θα περνούσε στην μονάδα που θα εισέβαλε πρώτη και θα ακολουθούσε τις εντολές της ανεξαρτήτως βαθμού σε σύγκριση κάποιας άλλης με ανώτερο αξιωματικό ως επικεφαλής, όπως στην περίπτωση του Κωσταραζίου.
Πράγματι το χωριό, μπορεί να πυρπολήθηκε εκ βάθρων, ωστόσο... ως εκ θαύματος, η μαζική εκτέλεση των κατοίκων ως αντίποινα ματαιώθηκε μετά από μετά από την παρέμβαση του επικεφαλή του αποσπάσματος που είχε εισέλθει πρώτο στο Κωσταράζι.
* Ο παραπάνω συλλογισμός ίσως να προσεγγίζει περισσότερο, εάν θα θέλαμε να τεκμηριώσουμε την προφορική παράδοση της πιθανής προφητείας του Αγίου και την σύνδεσή της, με την μετέπειτα καταστροφή του χωριού κατά την Κατοχή, με βάση τα ιστορικά γεγονότα της 13ης Απριλίου 1943.
